دعوا بر سر «کلو»
آثار تاریخی فارس سالهاست که قربانی اهداف نامتوازن توسعهای از سوی مدیران شهری و روستایی میشود. این نگاههای نامتوازن، گاه دامان آثار تاریخی چندهزارساله جهانی در شمال فارس را میگیرد و گاه خیابانی در دهستان دهشیخ آبانبار تاریخی «کَلو» را هدف قرار میدهد تا بهبهانه توسعه به زیر چرخ بولدوزرهای راهسازی برود. منطقه تجاری دهشیخ در لامرد ۱۴ روستا دارد و روستای دهشیخ که آبانبار کلو در آن قرار دارد، یکی از این روستاهاست.
به گواه اسناد تاریخی، قدمت این اثر باستانی به بیش از ۴۵۰ سال میرسد؛ آبانباری ساختهشده از سنگ و ساروج، با ظرفیت ۱۱۰ هزار لیتر در عمق هفتمتری زمین که قطرش ۹ متر و حریمش ۴۵ مترمربع بوده، اما حالا حریم این اثر تاریخی تنها به کمتر از ۱۵ متر رسیده که همین مقدار نیز در حال تقلیل و قرار است جاده دسترسی در حریم این اثر باستانی احداث شود. این راهسازی بدون انجام مطالعات میراثی از دو سال پیش در منطقه تجاری دهشیخ دنبال میشود و کلو را تهدید میکند.
مدیر مؤسسه سبز سواد: من مالک آبانبارم
«محمد ملکی»، مدیر مؤسسه محیطزیستی «سبز سواد» در لامرد، با مستنداتی که در دست دارد، مدعی مالکیت این آبانبار است و میگوید: «جانم هم برود، نمیگذارم بیشتر از این به حریم آبانبار تجاوز شود.»
او با ارسال تصویری از اسناد مالکیت این آبانبار بهنام خود و برادرانش به «پیام ما» میگوید مدتهاست با شورا، دهیاری، بنیاد مسکن و بخشداری و اوقاف مجادله دارد. اگرچه بهجز میراثفرهنگی همه ارگانهای یادشده متفقالقولاند که این سازه ارزش تاریخی ندارد، اما «مهرداد ضیایی»، مدیرکل پیشین میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری فارس، در تاریخ هجدهم خرداد سال ۱۴۰۳ در نامهای به دهیار روستای دهشیخ اعلام میکند آبانبار «کَلو» واجد شرایط ارزش شناخته شده و مشمول ضوابط حفاظتی آثار تاریخی است. در همین نامه برای حفاظت از این اثر و جلوگیری از هرگونه دخل، تصرف و ساختوساز در حریم آن، محدوده حریم آبانبار مشخص شده است.
اوقاف: کلو موقوفه است
قصه اوقافی بودن یا نبودن این آبانبار هم سر دراز دارد، محمد ملکی با اسناد قدیمیاش مدعی مالکیت است و اداره اوقاف نیز با ارائه اسناد مالکیت آبانبار تأکید بر وقفی بودن این اثر تاریخی دارد. اما پرسش اصلی اینجاست که آیا اداره اوقاف برای اثبات ادعای مالکیت خود وقفنامهای دارد یا خیر؟
مسئول شهرستانی اداره اوقاف لامرد پاسخ واضحی به پیگیریهای «پیام ما» نمیدهد؛ یک بار میگوید «آبانبار کلو وقفنامه دارد»، یک بار میگوید «وقفنامه ندارد» و در آخر میگوید: «گواهی وقفیت دارد.» نکته حائز اهمیت اینکه بیشتر آبانبارهای جنوب فارس وقفی هستند، اما همانها نیز وقفنامه ندارند. محمد ملکی، هم از این موضوع شاکی و معتقد است نه پدر و نه هیچیک از بستگان او پای هیچ وقفنامهای را امضا نکردهاند و اصلاً وقفنامهای در کار نیست.
بااینحال «جواد یزدانی»، مدیر روابطعمومی ادارهکل اوقاف و امور خیریه استان فارس، درباره وضعیت وقفی بودن یا نبودن آبانبار «کلو» توضیح میدهد: «آبانبارها از وقفهای معاطات نظیر پلها، کاروانسراها، گورستانهای مسلمین و… هستند که برای ایندست از موقوفات بعضاً وقفنامه توسط واقف تنظیم نشده و براساس قانون، اسناد مالکیت آنها بهنام آبانبار، برکه و… به تصدی اوقاف صادر میشود که برای آبانبار «کلو» نیز بر همین اساس سند صادر شده است.»
با این توضیحات، محمد ملکی هنوز دست از این مجادله برنداشته و مدعی است هدف از احداث جاده در حریم این آبانبار، فقط تخریب این سازه تاریخی است تا بعد از آن چند پلاک زمین باقیمانده در اطراف آبانبار نیز قلع و قمع شود.
معاون فرمانداری: مالک راه گازرسانی را بسته است
ماجرای احداث جاده در حریم آبانبار تاریخی «کلو» به دو سال پیش برمیگردد که دهیاری و شورای اسلامی دهشیخ برای اجرای طرح هادی روستایی، این مسیر را در برنامه تسهیل در خدماترسانی به خانههای جدید احداثشده در مجاورت این آبانبار قرار میدهند. هدف از این اقدام اجرای عملیات گازرسانی به منازل عنوان شده است، اما مخالفان این طرح میگویند وقتی هیچگونه زیرساختی در اطراف آبانبار نیست؛ چرا از همان مسیری که آب و برق به منازل کشیده شده، عملیات گازرسانی انجام نمیشود؟
در همین حال، «حسین عبدالهی»، معاون سیاسی فرمانداری لامرد که پیشازاین بخشدار مرکزی این شهرستان بود، مالک خصوصی را به رسمیت میشناسد و در توضیح این ماجرا به «پیام ما» میگوید: «زمانی که بازنگری طرح هادی روستای دهشیخ در برنامه بود (۱۴۰۲)، این آبانبار در فهرست آثار باستانی نبود؛ اما مالک این آبانبار که مؤسسه سبز سواد را مدیریت میکند، پیگیر ثبت این آبانبار بود.»
او تاریخ دقیق شروع بازنگری طرح هادی روستای دهشیخ را به خاطر ندارد، اما تأکید میکند تا قبل از سال ۱۴۰۲ این آبانبار جزء آثار تاریخی نبوده است. بااینحال، پیگیریهای پیام ما نشان میدهد در حال حاضر ثبت این اثر در مراحل نهایی است.
عبدالهی توضیح میدهد: «در آن زمان متولیان مربوطه در حین بازنگری طرح هادی، نامهای به ادارهکل میراثفرهنگی دادند که این آبانبار تاریخی است، حرایم این اثر تاریخی مشخص است و فکر میکنم ۴۵ متر باشد؛ اما مالک مدعی است که حریم رعایت نشده و به این موضوع معترض است.»
او مدعی است در استعلامات گرفتهشده از مراجع ذیربط برای بازنگری طرح هادی روستای دهشیخ، حرایم این آبانبار مشخص شده است و تا چند ماه دیگر نتیجه بازنگری اعلام میشود. برایناساس «اگر در بازنگری طرح هادی، حریم این اثر تاریخی رعایت نشده باشد، قابلبازنگری مجدد است».
نبود زیرساخت لازم در اطراف آبانبار از دیگر موضوعات مورد انتقاد دوستداران میراثفرهنگی است، اما معاون سیاسی فرماندار لامرد میگوید: «وقتی طرفین بهدنبال پیگیری مطالبه خود هستند، معمولاً همه واقعیات را نمیگویند. در بالادست این انبار چندین قطعه زمین از سوی بنیاد مسکن به متقاضیان واگذار شده که مالک این آبانبار راه دسترسی به انشعاب گاز به این متقاضیان را مسدود کرده است و اجازه احداث راه دسترسی نمیدهد که گازرسانی به متقاضیان بالادست آبانبار داده شود. یک سمت از مسیر دسترسی به منازل مسکونی یادشده از سمت آبانبار است که آقای ملکی با حصارکشی مانع از اجرای طرح و سوی دیگر رودخانه است. ما بارها به مالک آبانبار گفتهایم اگر مخالف احداث جادهاید، معبری که در زمینهایتان مسدود کردهاید را باز کنید تا راه دسترسی به این منازل باز شود، اما تمکین نمیکند.»
بهگفته او، تنها راه خدماترسانی به پنج یا شش خانوار در مجاورت آبانبار تاریخی «کلو» احداث همین راه دسترسی و یا ساخت پل بر روی رودخانه است. «موضوع احداث پل بهدلیل هزینههای سنگین منتفی است و دهیاری دهشیخ توان تأمین منابع مالی برای احداث پل ندارد. از همین رو، باید راه دسترسی بهصورت خاکی برای عبور لوله گاز، بازگشایی شود تا در سالهای آتی موضوع آسفالت پیگیری شود.»
معاون سیاسی فرماندار لامرد تأکید میکند از نظر فنی احداث این راه هیچ اثر زیانباری بر این اثر تاریخی ندارد و درواقع «اختلافات بر سر فضای سبز است که مالک در نظر دارد با گرفتن اراضی ملی در حریم آبانبار، به احداث یک بوستان روستایی با مشارکت برادران خود اقدام کند.»
او میگوید: «مالک آبانبار این مسئله را پیگیری کرده، اما نتیجه نگرفته است. ما هم به او پیشنهاد دادیم حصارکشی ایجادشده (که در مستثنیات است) را بردارد، اما قبول نمیکند.»
نبود تأسیسات آب و برق و گاز و… در حریم آبانبار یکی از دلایل مخالفت با این طرح است، عبور جاده علاوهبر آسیب به آبانبار، از ورود آب به آبانبار جلوگیری میکند. این درحالیاست که هر قسمت از بافت مسکونی از چندین جهت دسترسی دارد. انحراف آب و آبگرفتگی معابر از دیگر دلایل مخالفتهاست و گفته میشود با عبور جاده از حریم آبانبار، در مواقع بارشهای سنگین و سیلآسا، اتفاقات پیشبینینشده دور از ذهن نیست. از همه مهمتر، عبور ماشینآلات باعث آسیب به آبانبار و تخریب مصالح آن میشود.
نابودی آثار پیشازاسلام روستاها
«خلیل ترزبان»، کارشناس ارشد باستانشناسی، با اشاره به پیشینه تاریخی آبانبار کلو به «پیام ما» میگوید: «سابقه سکونت در منطقه تجاری دهشیخ به قبل از اسلام (دوره ساسانیان) برمیگردد. در بین روستاهای منطقه تجاری روستاهای سیگار، چاهنو دهشیخ و همینطور دهشیخ دارای بیشترین آثار باستانی مربوط به قبل از اسلام بودهاند که متأسفانه بر اثر بیتوجهی و ناآگاهی و اخیراً نیز بهبهانه توسعه روستاها و همچنین نبود توجه کافی به مکانیابی این آثار باارزش تاریخی تقریباً تمام این آثار از بین رفته است.»
بهگفته او، آبانبارهای ساروجی، چاههای ساروجی، جویهای آب ساروجی، قناتها و قلعه گبریها آثار تاریخی منطقه تجاری دهشیخ هستند و از بین آثار بهیادگارمانده آبانبار کلو در دهشیخ است که به همت بانیان و مالکان آن سالم مانده و نیازمند حفاظت و نگهداری از حریم و محدوده آن است.
او تأکید میکند: «با توجه به بررسیهای صورتگرفته و بازدید کارشناسان استان، معماری و مصالح کاربردی آبانبار کلو مربوط به دوران صفوی است که قدمتی افزونبر ۴۵۰ سال دارد؛ در دوران بعد مرمت شده و تا دهههای اخیر مورد استفاده قرار میگرفته؛ بهلحاظ اهمیت در فهرست آثار واجد شرایط ثبت قرار گرفته است.»
نقش آبانبارها در مدیریت بحران سیل
محمد ملکی، مدعی مالکیت آبانبار تاریخی کلو که کارشناس ارشد برنامهریزی شهری و روستایی و پژوهشگر مدیریت بحران سیل است، میگوید: «هرگونه دخل و تصرف در حریم و محدوده آبانبار و بهویژه عبور جاده، باعث منحرف شدن آب ورودی به آبانبار و آبگرفتگی معابر و منازل مسکونی مجاور این آبانبار میشود.»
او با اشاره به موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص شهرستان لامرد در جنوب فارس که تحت رژیم بارشهای رگباری کوتاهمدت و شدید قرار دارد، توضیح میدهد: «این الگو باعث ریسک فزاینده سیلابهای ناگهانی میشود که از مشخصههای اقلیمهای نیمهخشک و خشک است. سوابق بارشی منطقه تجاری دهشیخ نشاندهنده وقوع بارشهای بیسابقه از جمله ثبت بارش بیش از ۱۵۰ میلیمتر در یک روز و تقریباً ۳۰۰ میلیمتر در یک ماه در سال ۱۳۹۸ است که شدت بالای بارش در زمان کوتاه منجر به تولید حجم عظیمی از رواناب سطحی در مناطق مسکونی و معابر شد. وضعیت، زمانی بحرانی و خطرناک میشود که بارشهای زیر یک ساعت بررسی شود؛ مثل سیلاب بیستم آبان ۱۳۹۴ که حدود ۷۶ میلیمتر بارش در ۲۵ دقیقه در ایستگاه هواشناسی دهشیخ ثبت شد.»
ملکی با این گفتهها ادامه میدهد: «از قدیمالایام آبانبارها را در مسیر آب ورودی به روستای دهشیخ مکانیابی میکردند تا ضمن جمعآوری آب باران برای آشامیدن و جمعشدن مازاد آب در حریم آن، از آبگرفتگی معابر و مناطق مسکونی نیز جلوگیری کند.»