ایران، پس از سال‌ها تلاش، در تیرماه ۱۴۰۲ به‌طور رسمی به عضویت دائم این سازمان درآمد. اما پرسش اصلی اینجاست: در این ساختار جدید منطقه‌ای، جایگاه استان‌هایی مانند گلستان که واجد ویژگی‌های مرزی، فرهنگی و ترانزیتی‌اند چیست؟

برای واکاوی این موضوع، به سراغ دکتر مهدی قربانی، کارشناس اقتصاد سیاسی رفتیم تا از نگاه او، ظرفیت‌ها و فرصت‌های مغفول‌مانده استان گلستان، در تعامل با سازمان همکاری شانگهای را مرور کنیم.

آخرین وضعیت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای چگونه است؟

سازمان همکاری‌های شانگهای ابتدا با هدف امنیتی و سیاسی پایه‌گذاری شد، اما در سال‌های اخیر، با عضویت قدرت‌های اقتصادی مانند چین، روسیه و هند، رویکرد اقتصادی آن پررنگ‌تر شده است.

ایران از سال ۱۳۸۳ به عنوان عضو ناظر در این سازمان حضور داشت و سرانجام، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۲ در اجلاس سران در هند، به تصویب رسید.

اکنون ایران در کنار دیگر اعضا، در ساختاری قرار دارد که حدود ۴۲ درصد جمعیت جهان و ۲۸ درصد تولید ناخالص داخلی دنیا را در بر می‌گیرد. عضویت دائم ایران، فرصت بزرگی برای پیوند اقتصادی، ترانزیتی و ژئوپلیتیک با آسیای نوظهور است که باید به‌درستی از آن بهره‌برداری شود.

آیا می‌توان نقشی برای استان گلستان در توسعه همکاری‌های ایران در سازمان شانگهای متصور شد؟

قطعاً. گلستان دروازه‌ راهبردی ایران به کشورهای عضو شانگهای است، به‌ویژه قزاقستان و ترکمنستان که با آن‌ها مرز زمینی، فرهنگی و زبانی داریم.

از سوی دیگر، بیست‌وسومین نشست سران شانگهای در مهرماه ۱۴۰۳ در اسلام‌آباد برگزار شد و ایران در بالاترین سطح دیپلماسی، در نشست حاضر شد ؛ این حضور نشان‌دهنده‌ی عزم کشور برای نقش‌آفرینی مؤثرتر در منطقه است.

در چنین بستری، استان‌هایی با ظرفیت‌های خاص – همچون گلستان – می‌توانند نقش مکمل دولت مرکزی در دیپلماسی منطقه‌ای و اقتصادی ایفا کنند، به‌ویژه در حوزه ترانزیت، دیپلماسی محلی و پیوند های فرهنگی.

مهم‌ترین ظرفیت‌های گلستان برای ایفای نقش در سازمان همکاری شانگهای کدام‌اند؟

تعدادی از مهم‌ترین ظرفیت‌ها عبارت‌اند از:

موقعیت جغرافیایی خاص: گلستان با وسعتی بیش از ۲۰ هزار کیلومتر مربع، داشتن مرز مشترک با کشورهای عضو شانگهای، و برخورداری از زیرساخت‌های مناسب جاده‌ای، ریلی، هوایی و دریایی، دروازه‌ای طلایی برای ترانزیت کشورهای عضو شانگهای به شمار می‌رود.

خط آهن شرق خزر: با اتصال ایران، ترکمنستان و قزاقستان، یکی از مسیرهای حیاتی حمل‌ونقل کالا در منطقه است. ۸۰ کیلومتر از این خط از اینچه‌برون می‌گذرد که نقش استراتژیک دارد.

فرودگاه بین‌المللی گرگان: در حال حاضر پرواز مستقیم به قزاقستان برقرار است و با توسعه زیرساخت‌ها، می‌تواند به پایگاه هوایی ترانزیت انسانی منطقه بدل شود.

احیای بندر خواجه‌نفس و خلیج گرگان: تلاش‌های استانداری و دولت سیزدهم برای توسعه ظرفیت دریایی، فرصت بزرگی برای ارتباط با کشورهای حاشیه خزر است.

منابع طبیعی و کشاورزی: ید، گندم، کلزا، سویا، خاویار، میگو، ماهی و تنوع اقلیمی و قومی؛ همه این‌ها در خدمت ظرفیت صادرات و تبادلات چندجانبه‌اند.

زیرساخت میزبانی رویدادهای بین‌المللی: گرگان از قابلیت میزبانی نشست‌های رسمی و تخصصی برخوردار است که در آینده می‌تواند محل برگزاری جلسات منطقه‌ای سازمان‌های بین‌المللی باشد.

پیشنهاد شما برای توسعه پایدار استان گلستان در بستر همکاری با شانگهای چیست؟

با توجه به ظرفیت‌های اشاره‌شده، و از همه مهم‌تر نقش‌آفرینی منطقه آزاد اینچه‌برون و گمرک استان گلستان به عنوان گذرگاه اصلی و حلقه اتصال سازمان همکاری‌های شانگهای و جمهوری اسلامی ایران، طرح استقرار دبیرخانه گمرکی سازمان همکاری‌های شانگهای در استان گلستان قابل طرح و پیگیری است.

این ایده بر سه پایه استوار است :

_ جایگاه ژئوپلیتیک گلستان، به عنوان نقطه اتصال ایران با آسیای مرکزی تمرکززدایی از پایتخت و توزیع متوازن ظرفیت‌های ملی در چارچوب آمایش سرزمینی_ _ توانمندسازی منطقه آزاد اینچه‌برون و زیرساخت گمرکی استان برای ایفای نقش محوری در تجارت منطقه‌ای

این دبیرخانه می‌تواند سالانه نشست‌هایی با حضور مقامات گمرکی کشورهای عضو برگزار کند و نقش گلستان را از یک مسیر ترانزیتی صرف، به یک مرکز هماهنگ‌کننده همکاری‌های منطقه‌ای ارتقا دهد.

آیا خلأ عضویت ترکمنستان در سازمان همکاری شانگهای حائز اهمیت است؟

بله. ترکمنستان به دلیل سیاست‌های بی‌طرفی خود و عدم تمایل به ورود به پیمان‌های نظامی و سیاسی، به عضویت در سازمان همکاری شانگهای (SCO) نپیوسته است. این کشور به‌طور سنتی به عنوان یک کشور بی‌طرف شناخته می‌شود و ترجیح می‌دهد روابط خود را با کشورهای مختلف به صورت مستقل و بدون وابستگی به بلوک‌های سیاسی برقرار کند.

البته در سال‌های اخیر، نفوذ اسرائیل در جهت‌گیری ها و منظومه های سیاست‌ خارجی این کشور بی‌تأثیر نبوده است. با توجه به اینکه ترکمنستان همچنان یک منطقه بکر و دست‌نخورده برای نفوذ استراتژیک در منطقه غرب آسیا محسوب می‌شود، اسرائیل از هیچ فشاری که مانع عضویت ترکمنستان در پیمان شانگهای شود، دریغ نخواهد کرد.

به عنوان سخن آخر اگر مطلبی هست بفرمایید؟

در پایان باید تأکید کنم که به عقیده بنده نگاه ما به مرز، باید نگاهی عمیق و استراتژیک باشد؛ نگاهی مبتنی بر ظرفیت‌های اقتصادی، نه صرفاً امنیتی. اگر مرز را با تکیه بر مزیت‌های اقتصادی و زیرساختی ببینیم، امنیت نیز به‌عنوان حاصل طبیعی آن تأمین خواهد شد. اما اگر بدون توجه به این پتانسیل‌ها، صرفاً رویکردی امنیت‌محور در پیش بگیریم، دستیابی به اهداف، دشوار و حتی ناممکن خواهد بود. امروز توسعه منطقه آزاد اینچه‌برون و بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های اقتصادی مرز، می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات و گره‌گشای مسئله محرومیت در استان باشد.

نقش ، فرصت یا مسئولیت ؟

از نگاه نویسنده، توسعه منطقه آزاد اینچه‌برون و استفاده حداکثری از ظرفیت‌های اقتصادی مرز، می‌تواند نسخه شفابخش استان در مواجهه با مسئله محرومیت باشد. خوشبختانه نگاه ویژه ، مدیریت ارشد اجرایی استان به این حوزه، بارقه‌های امید را در استان زنده کرده و گلستانی ها را فراتر از ترانزیت ، در تلاش برای رسیدن به افق سیاست سازی و سیاست گذاری قرار داده است.

اما پرسش اساسی باقی‌ست:اگر گلستان قرار است دروازه ایران به شرق باشد، _ آیا زمان آن نرسیده ، که این “دروازه نوین جهانی”، نه فقط محل عبور، بلکه محل تصمیم‌سازی، دیپلماسی اقتصادی و زیست‌بوم تبادل منطقه‌ای باشد؟ _ آیا سیاست‌گذاران و مدیران ملی نیز ، آماده‌اند – همگام با اراده مدیریت ارشد اجرایی استان – گلستان را از حاشیه بیرون برده و به متن تعاملات اقتصادی آسیای نوظهور وارد کنند؟

گلستان، دروازه‌ی ایران به شانگهای